Geneza uzależnienia

Przyjmuje się, że na powstawanie uzależnień mają wpływ następujące czynniki: psychologiczne, społeczne, duchowe, biologiczne oraz dysfunkcjonalne przekonania. Występują one pojedynczo lub w indywidualnych kombinacjach.

Czynniki psychologiczne uzależnień

Cechy charakteru takie jak: perfekcjonizm, duża zależność od innych, wysoki poziom niepokoju w relacjach międzyludzkich, poczucie winy, lęk, niska samoocena, niska odporność na frustrację, trudność w wyrażaniu uczuć będą predysponować do uzależnień. Osoby niedojrzałe emocjonalnie mają trudności w radzeniu sobie z uczuciami i problemami życiowymi, dlatego wspierając się stosują:

a) chemię np.: leki uspokajające, narkotyki, alkohol,

b) zachowania przymusowe (kompulsywne) np.: seks dla rozładowania napięcia, oglądanie pornografii, masturbację, gry hazardowe, komputerowe, nadmierne zakupy, zaburzenia odżywiania itp.

Czynniki społeczne uzależnień

Uzależnienie ma związek ze społecznym wzorcem spożywania substancji. W kulturach abstynenckich (protestantyzm, islam) występuje statystycznie mniej alkoholików czy narkomanów niż w liberalnych (euroamerykańska). Środowisko rodzinne i społeczne przekazuje normy i zwyczaje odnośnie spożywania alkoholu lub narkotyków.  Dom i otoczenie mają duży wpływ na dzieci oraz ryzyko występowania uzależnień.

Czynniki duchowe uzależnień

Duchowość (nie mylić z religijnością) jest centrum dowodzenia naszym życiem. Składa się na nią: wartości, ideały, sens życia, aspiracje, normy moralne, sposób podejścia do świata i do samego siebie, umiejętność znalezienia spokoju i szczęścia, zdolność do przeżywania miłości czy przyjaźni. To wszystko decyduje o celu, sensie i chęci życia. Brak wywołuje uczucie pustki, bezsensu życia i może prowadzić do sięgania po substancje zmieniające świadomość.

Czynniki biologiczne uzależnień

Zaburzenia i choroby psychiczne takie jak: depresja, choroba afektywna dwubiegunowa, zaburzenia lękowe, nerwice itp. mają duży wpływ na występowanie uzależnień. Około 50 % pacjentów uzależnionych ma tzw. podwójną diagnozę, dlatego bardzo ważne jest trafna rozpoznanie i jednoczesne leczenie obu problemów. W przypadku prawidłowego zdiagnozowania zaburzeń i wprowadzeniu leczenia farmakologicznego, wzrasta skuteczność terapii uzależnienia. Dzięki temu zostaje rozpoznana geneza uzależnienia, leki zatrzymują nieprzyjemne dla pacjenta objawy, dzięki temu czuje się on lepiej i nie musi ponownie sięgać po alkohol czy narkotyki, tak więc ryzyko wystąpienia nawrotu maleje.

Czynniki genetyczne uzależnień

Podatność na uzależnienie ma również związek z predyspozycjami genetycznymi, wiekiem i płcią. Dziedziczona jest podwyższona tolerancja na alkohol. Badania pokazują, że syn alkoholika silnie odczuwa przyjemne efekty działania alkoholu, a słabiej jego negatywne skutki. Przyczynia się to do wzrostu spożywania, a tym samym wzrostu zagrożenia uzależnieniem.

Dysfunkcjonalne przekonania jako czynnik uzależnień

Nasze przekonania mają wpływ na to jak odbieramy rzeczywistość, a to z kolei odbija się na naszych stanach emocjonalnych i chęci do działania. Ten sam mechanizm funkcjonuje u osób uzależnionych. W sytuacji stresowej może włączyć się przekonanie "Muszę się napić alkoholu/zażyć narkotyk, aby się rozluźnić" lub podczas kontaktów z innymi ludźmi może występować pogląd "Gdy się napiję alkoholu/zażyję narkotyk, będę bardziej towarzyski".

Przeświadczenia tego typu nazwane dysfunkcjonalnymi mają bezpośredni wpływ na uzależnienie, ponieważ przywołane w konkretnych sytuacjach mogą wpłynąć na decyzję o napiciu się/zażyciu. To one tworzą sposoby radzenia sobie z uczuciami takimi jak lęk, wstyd, poczucie winy, złość oraz z głodem. Np. "Ten strach/głód jest nie do wytrzymania, muszę coś wypić/zażyć".

Osoby, które myślą w ten sposób mają niską odporność na te objawy, dlatego gdy tylko się one pojawią wyzwalają typowe dla uzależnienia myśli - "Muszę coś wypić/zażyć, aby się tego pozbyć".

Przekonania, które wywołują picie alkoholu, zażywanie narkotyków lub hazardowe granie bardzo często rozpoczynają się wtedy, kiedy osoba czuje się źle lub myśli negatywnie na temat:

•             siebie np.: "nikt mnie nie kocha", "jestem do niczego", "nie mam siły walczyć", "jestem skończony/a",

•             przeszłości np.: "nic mi się w życiu nie udało", "moje życie jest przegrane", 

•             teraźniejszości np.: "wszyscy mną gardzą", "wszyscy mnie obserwują", "moje życie jest nie do wytrzymania", "moja praca jest nudna i monotonna",

•             przyszłości np.: "i tak mi się to nie uda", "będzie coraz gorzej", "nigdy nie przestanę pić/brać/grać".

Następnie pojawiają się typowe dla uzależnienia myśli tzw. antycypacyjne np. "fajnie byłoby się napić/zażyć/zagrać" lub "nic się nie stanie, jeżeli czasami się napiję/zażyję/zagram".

Jeżeli osoba odczuwa przyjemność z picia/brania/grania pojawią się myśli typu: "to będzie czysta przyjemność", "to pomoże mi zapomnieć", "dzięki temu poczuje się lepiej" itp.

Niektóre przeświadczenia zakładają wzrost umiejętności społecznych np. "dzięki temu mnie zaakceptują", "to pomoże mi być mniej nieśmiałym w towarzystwie".

Z czasem osoba zaczyna traktować alkohol czy narkotyk jako bardzo dobry i jedyny skuteczny sposób na radzenie sobie z problemami w życiu. Niestety regularne używanie prowadzi do uzależnienia, a osoba, aby poczuć ulgę w cierpieniu jest przekonana co do prawdziwości swoich myśli przyzwalających np.: "Potrzebuję tego, aby poczuć się lepiej", "nie wytrzymam bez tego", "muszę to zdobyć".

Takie myśli generują głód picia alkoholu, zażywania narkotyku, hazardowego grania czy innych zachowań kompulsywnych i w efekcie zaspokojenie go.

Schemat głodu:

Sytuacja → Myśl antycypacyjna → Głód → Myśl przyzwalająca → Picie/branie... 

Rola fałszywych przekonań w podtrzymaniu uzależnienia

Wpływ dysfunkcjonalnych przekonań na podjęcie decyzji o napiciu się alkoholu lub zażyciu narkotyku można przedstawić w następującym przykładzie.

Pacjent był na imprezie, na której spotkał znajomych. Gdy zobaczył, że większość pije i dobrze się bawi pomyślał "Nie wytrzymam tego dłużej bez alkoholu". Tak się złożyło, że mieszka w okolicy, w której większość osób pije, więc był przekonany, że "przecież tu wszyscy piją". Po chwili pomyślał "Co ze mnie za mężczyzna, skoro nie piję? Jestem jak jakiś dziwak". To z powodu tych przekonań oraz poczucia beznadziei, a nie tylko środowiska zaczyna pić.

Celem poznawczej psychoterapii uzależnienia jest zmiana negatywnych dysfunkcjonalnych myśli automatycznych opisanych w powyższych przykładach na pozytywne - funkcjonalne myśli racjonalne.

Sprzeczne przekonania jako przyczyna nawrotu uzależnienia

U osób uzależnionych często występują przekonania wzajemnie sprzeczne. Przykładowo osoba myśli sobie "Nie mogę więcej pić alkoholu, zażywać narkotyków czy grać hazardowo". Natomiast po krótkim czasie pojawiają się u niej myśl przeciwstawna np. "Mogę się napić/zażyć/zagrać, przecież ten jeden raz mi nie zaszkodzi". 

Wiara w to przekonanie ma bezpośredni wpływ na to, że osoba jednak sięganie po alkohol/narkotyki/hazard. Wpływ na to ma też otoczenie np. namawiający koledzy czy łatwość dostępu do alkoholu, narkotyków, hazardu.

Bardzo często występuje ambiwalencja i osoba nie wie co wybrać. Z jednej strony chce utrzymać abstynencję z drugiej jednak chce się napić/zażyć/zagrać, ponieważ głód powoduje silną i nieodpartą chęć chociaż chwilowego poczucia ulgi.

Konflikt przeciwstawnych dążeń powoduje trudne uczucia, które z kolei wzmacniają głód. Wtedy pojawia się myśl "Nie wytrzymam dłużej tego napięcia, muszę się napić/zażyć/zagrać" i następuje nawrót.

Celem terapii jest nauczenie pacjentów radzenia sobie z uczuciami, głodem i zmieniania przekonań, które prowadzą do picia/brania/grania.  

Uzależnienie objawy

Kryteria uzależnienia wg Światowej Organizacji Zdrowia WHO zostały opisane w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10. Uzależnienie określa się jako zaburzenia psychiczne i zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych.

Wyodrębniono w niej dziewięć grup substancji: alkohol, opiaty, kanabinole (np. marihuana, haszysz), leki nasenne i uspokajające, kokaina, substancje psychostymulujące (np. amfetamina, kofeina), substancje halucynogenne (np. LSD), tytoń, lotne rozpuszczalniki (np. aceton). Kryteria diagnostyczne są wspólne dla wszystkich substancji.

Jak rozpoznać uzależnienie?

Występuje silny głód, czyli przymus picia, zażywania substancji psychoaktywnej.

Występuje zmniejszona kontrola zachowań związanych z piciem lub zażywaniem, np. trudności w:

a) powstrzymaniu się od picia lub zażywania,  

b) kontrolowaniu długości picia, zażywania, 

c) kontrolowaniu ilości wypijanego alkoholu lub zażywanych substancji.

 Występowanie fizjologicznych objawów odstawienia (zespołu abstynencyjnego).

Pojawiają się one po przerwaniu lub ograniczeniu picia alkoholu lub zażywania substancji. Zapobieganie wystąpieniu lub łagodzenie ich poprzez zażywanie substancji o podobnym działaniu.

Pojawienie się zjawiska zwiększonej tolerancji, czyli aby uzyskać pożądany efekt trzeba przyjąć więcej dawek niż wcześniej.

Zaniedbywanie zainteresowań czy hobby na rzecz zdobywania alkoholu/narkotyków lub długo trwające leczenie nieprzyjemnych objawów nadużywania.

Kontynuowanie picia lub zażywania pomimo szkodliwych następstw w sferach: psychicznej, fizycznej czy społecznej.

Uzależnienie diagnozuje się, jeżeli w okresie ostatniego roku wystąpiły co najmniej trzy objawy z powyższej listy.